Rede crematieplechtigheid Jansje van den Bos-Schaft

Tijdens de op Rhijnhof gehouden crematieplechtigheid voor Jansje van den Bos op 14 mei j.l. sprak Arie van den Bos de volgende rede uit: Geachte familie, vrienden en bekenden, Wennen doet het nooit-de dood. Het is waar, mijn moeder bereikte de mooie leeftijd van 88 jaar en het doet ons goed te beseffen dat haar langer en verder lijden bespaard is gebleven. Maar het doet ons ondanks haar hoge leeftijd toch pijn haar voortaan te zullen moeten missen als onze lieve moeder, grootmoeder, overgrootmoeder, zuster, schoonzuster en tante. Janny van den Bos-Schaft is niet meer bij ons. Terugblikkend op haar leven kunnen we niet anders concluderen dan dat dit rijk en mooi is geweest, maar tegelijkertijd heeft ze het allemaal niet cadeau gekregen. Zij werd geboren aan de Leidse Vollersgracht op 5 januari 1919. Haar kindertijd was vrij zorgeloos. Van jongs af aan was zij gek op alles wat leefde en naast haar liefde voor mensen, was zij een groot dierenliefhebster. Ze kon genieten van alle jonge dieren: kuikentjes, vogeltjes, katjes, hondjes, noem het maar op. Ze genoot van het kijken naar de kuikentjes bij haar grootmoeder, Oma Schaft, met wie ze een hechte band had. De liefde voor de natuur en dieren is ze haar leven lang blijven houden en voor zover ik me herinneren kan, heeft zij katten gehouden. Nadat ze deze niet langer kon verzorgen, kon ze op latere leeftijd geen natuurdocumentaire ongezien laten. In de zomer van 1932 overleed haar oma Schaft, zij was toen 13 jaar en de door haar oma beloofde pianolessen gingen niet door. Inmiddels had Janny er twee zusjes bij gekregen: Marie, geboren op 21 augustus 1922 en Elisabeth, geboren op 26 juni 1928. Het gezin Schaft was intussen in het jaar 1925 verhuisd naar de Molenstraat. Moeder heeft de lagere school aan de Boommarkt en de Maresingel doorlopen en daarna enige jaren op de huishoudschool doorgebracht. Tekenend voor het leven van mijn moeder zijn de jaren dertig en de bezettingstijd geweest. Zij was een tiener toen de crisis zich aandiende. Die omstandigheden, gevoegd bij d elinkse sympathieen van haar vader Arie, hebben haar strijdlust tegen onrecht en onderdrukking voor een belangrijk deel aangewakkerd. Voor de oorlog bood het gezin huisvesting aan anti-Franco strijders. Zij vochten in de Spaanse burgeroorlog en juist in deze jaren, waarin zij zag hoe vaak haar vader werkeloos was en zijzelf geld thuis moest brengen uit haar baantjes als hulp in de huishouding bij o.a. Keesom, Muys van der Moer en tandarts Van Dorp, werd haar politieke bewustzijn gevormd." Er bruiste iets in mij" vertelde ze in het jaar 1985 aan haar kleinzoon Danny. "Ik had ook best door willen leren en op kamers gewild, maar daar kreeg ik de kans niet voor" zei ze later. Aan het eind van de jaren dertig kwam ze via de dansschool van Mieremet in contact met een zekere Denijs van den Bos, zoon van een groente- en fruithandelaar. Mijn moeder -nooit een grote eetster geweest-, stond verbaasd en versteld van de eetlust van de Bosjes en de hoeveelheden aardappelen en groenten die daar op tafel kwamen. Op eerste Pinksterdag 1939 verloofden mijn ouders zich en op 5 augustus 1942 traden zij in het huwelijk op het Leidse stadhuis. De bezettingsjaren waren moeilijk voor haar. Janny en Nijs werden door de oorlogsomstandigheden gedwongen van elkaar gescheiden. De op 9 februari 1943 geboren dochter Trudy kreeg difterie en pas eind mei 1945, drie weken na de bevrijding en twee weken na mijn geboorte, werd het gezin herenigd. We gaan nu eerst luisteren naar een voor die tijd kenmerkend muziekstuk van Malando, luisterend naar de merkwaardige naam "Ole guapa", waarop onze moeder en vader menig tango niet onverdienstelijk hebben gedanst. Daarna volgt een muziekstuk van Franz Liszt, de Liebestraum, dat op uitdrukkelijk verzoek van mijn moeder wordt gespeeld. Na het luisteren naar de muziek kom ik weer bij u terug. Het inmiddels herenigde gezin had geen vaste woon- of verblijfplaats en woonde afwisselend, dan weer bij haar schoonouders aan de Ringkade, dan weer bij haar ouders in de Bronckhorststraat. Uiteindelijk konden zijn een etage huren in de Coornhertstraat en het geluk was compleet toen het paar in 1948 met hun drie kinderen -Janny was inmiddels geboren op 29 november 1946- een eengezinswoning in de Kersenstraat kon betrekken. Op 22 oktober 1949 werd Betty geboren. Janny was geknipt voor haar moederrol en genoot van het gezinsleven, haar echtgenoot Nijs steunend waar zij kon en zorgend voor haar vier kinderen. Toen de storm over Nederland raasde in februari 1953 en Zeeland werd getroffen door de watersnood, lag mijn moeder in het ziekenhuis. Ze had een miskraam gekregen na een buitenbaarmoederlijke zwangerschap. Een tweede zoon had zich toen kunnen aandienen, maar dat geluk was haar niet gegeven. Het moet een traumatische ervaring voor haar zijn geweest, want ze sprak jaren later nog op ontroerende wijze over hoe ik bij haar op bezoek kwam in het ziekenhuis. De jaren zestig en zeventig brachten grotere welvaart voor het gezin. We gingen zes weken met vakantie naar Katwijk en daarnaast gingen onze vader en moeder veel op reis naar het buitenland. Op 25 november 1963 werd ze oma door de geboorte van haar kleinzoon Danny, ze was toen pas 44 jaar. De rol van oma was haar op het lijf geschreven en die heeft ze tot het laatst van haar leven voorbeeldig vervuld. Op 15 juni 1970 werd haar tweede kleinkind Colette geboren, gevolgd door John op 1 april 1971 en vervolgens Cindy op 11 maart 1974. Inmiddels waren haar kinderen allen de deur uit en begonnen Janny en Nijs aan hun pensioen te denken. In 1981 heeft mijn vader zijn baan bij de PTT vaarwel gezegd en ging hij vrijwilligerswerk doen in de ouderenvoorziening. Mijn moeder bleef strijdbaar en vergezelde haar echtgenoot tijdens de vredesdemonstratie tegen de kruisraketten op het Haagse Malieveld in oktober 1983. Groot verdriet heeft zij gekend door het overlijden van mijn vader op 26 maart 1988. Niet langer kon zij de rol van liefhebbende echtgenote vervullen, maar ze bleef wel die liefdevolle moeder en grootmoeder van ons, kinderen en kleinkinderen. Haar krachten begonnen nu af te nemen, ze ging kleiner wonen en betrok een huisje aan de Temminckstraat in 1991. Ze bleef veel van haar hobby's beoefenen, waaronder het kijken naar films, het zwemmen en tuinieren. Dit werd geleidelijk aan toch minder, ook al omdat ze al sinds het einde van de jaren zeventig erg veel last van haar heup had gekregen, waaraan ze verscheidene malen is geopereerd. Daarnaast sloeg arthrose toe. Heel zwaar viel haar het verlies van haar schoondochter Leny op 27 november 1997, een overlijden dat ze zo van nabij heeft meegmaakt. Daarover zei ze:"Het was alsof ik door de grond ging." Ondanks haar dieptepunten, heeft ze ook veel gelukkige momenten gekend. Aan het eind van haar leven smaakte ze het genoegen van het overgrootmoederschap ofwel "kleine omaatje" te worden genoemd. Ze genoot van haar achterkleinkinderen Suus en Tim. Aan dit leven is nu een einde gekomen. Het was haar nadrukkelijke wens om haar leven te beeindigen, omdat dit overging in een lijden dat zij zeker niet wenste. We zijn er trots op een moeder en grootmoeder als Jansje te hebben gehad en zijn dankbaar als kinderen dat ze de hoge leeftijd van 88 jaar heeft bereikt. Ook al is ze lijfelijk niet meer onder ons, we blijven van haar houden en zullen haar nooit vergeten. Rust zacht, lief moedertje en oma. Ik eindig met een gedicht van de dichter Ed Hoornik: Toen gebeurde het op een heuvel Waar ik even geslapen had Beneden mij in het zonlicht Lag de baai met de blinkende stad 't Was middag, de wind was gaan liggen Een hunkering trok door mij heen Die me haastig adem deed halen Want zij scheurde me bijna uiteen Op dat ogenblik zag ik de doden Tussen de pijnbomen gaan Ik wist dat wat ze daar droegen Met mij had uit te staan Weldra zal ik het weten Hoe het achter die heuvel is Waar pijnbomen in een kring staan En ik even heb uitgerust.

Franz Liszt (1811-1886)en Frederic Chopin(1810-1849)

Omaatje had een grote liefde voor pianomuziek. Zij erfde de muzikale belangstelling van haar familie Schaft, die veel in 'muziektenten' te vinden was. Haar oma, opoe Schaft, had voor haar pianolessen willen bekostigen, maar door haar overlijden in 1932, konden die lessen niet doorgaan. Ook Jansje's zoon Arie houdt erg van pianomuziek en bezit een grote muziekcollectie.Tijdens de crematieplechtigheid van onze moeder en oma werden o.m. een nocturne van Chopin en de "Liebestraum" van Liszt ten gehore gebracht.In het boek "Helse liefde", geschreven door Frederic Bastet, wordt de volgende anekdote over de beide componisten opgetekend:"Op een soiree in Parijs waren Liszt en Chopin uitgenodigd. Omdat Liszt vond dat hij die avond eigenlijk een beetje in de schaduw van zijn collega stond, besloot hij daar iets aan te doen. Chopin speelde en speelde.....Stilletjes wendde Liszt zich tot de gastvrouw: zij moest alle lichten uitdoen, fluisterde hij haar toe, het zou een verrukkelijke ervaring zijn in het donker naar hem te luisteren...Speelde Chopin nocturnes? Het ligt bijna voor de hand. Inderdaad gingen de kaarsen uit. Chopin bleef doorspelen. Tersluiks kroop Liszt naast hem (Chopin zou dat grappig hebben gevonden) waarna hij zonder dat iemand het merkte gaandeweg het spel van hem overnam. Zodat, toen de kaarsen weer aangestoken werden, iedereen met verbazing zag dat niet Chopin maar Franz Liszt achter de vleugel zat. Deze zou toen zijn opgestaan en gezegd hebben: "Mijn beste Frederic, doe mij het genoegen aan de piano te gaan zitten en zo te spelen dat de mensen denken: dat is Liszt!" Uit: Frederic Bastet, "Helse liefde" (1997) -Over Marie d' Agoult, Frederic Chopin, Franz Liszt en George Sand, p 105-106.

Arie van den Bos 62 jaar!

Vandaag, 15 mei 2007, is de 62e verjaardag van onze vader en opa Aad. In verband met de tragische gebeurtenissen rond het overlijden van omaatje had Arie de "viering" van zijn verjaardag sowieso al uitgesteld. Hij "viert" deze komend weekend in huiselijke kring. We feliciteren hem van harte met zijn verjaardag en wensen onze vader en opa een goede dag toe en nog vele jaren van gezondheid en geluk! Arie herdacht zijn moeder gisteren op indrukwekkende wijze in de aula van Rhijnhof. Het geheel was toch al erg verzorgd, ook al vanwege de prachtige bloemstukken en niet in de laatste plaats door het knappe staaltje bloemsierkunst van Colette, die erg haar best had gedaan op de graforchideeen. Dit was oma door kinderen en (achter) kleinkinderen aangeboden.

Even emotionele als indrukwekkende afscheidsplechtigheid omaatje op Rhijnhof

De afscheidsplechtigheid voor onze moeder en omaatje was even emotioneel als indrukwekkend. Zoon Arie hield een zeer indrukwekkende toespraak, waarin oma Jansje in al haar facetten naar voren kwam. Haar liefde voor mensen, haar gezin en familie, de liefde voor dieren en voor de natuur, alsmede haar politieke, maatschappelijke betrokkenheid kwamen hierin naar voren. Zeer aangrijpend en emotioneel ontroerend was de compilatie van beelden aan het slot van de plechtigheid, die John op zo treffende wijze had samengesteld. Dit, gevoegd bij de mooi en zorgvuldig uitgekozen muziekstukken , maakten het geheel tot een waardig afscheid van ons omaatje en moeder. Van de plechtigheid is een geluidsopname gemaakt. De tekst van de toespraak zal binnenkort op internet worden geplaatst. Met het lied "We'll meet again", gezongen door de ook door wijlen onze opa en vader Nijs zo bewonderde Vera Lynn(The sweetheart of the forces) werd de bijeenkomst in het crematorium besloten.

Veel belangstelling condoleantie moeder en oma Janny

Veel belangstellenden, familie, vrienden en bekenden waren gistermiddag, zaterdag 12 mei 2007, tussen vijf uur en kwart over zes aanwezig in de rouwkamer van Janson & Bolland aan het Leidse Levendaal, waar onze lieve moeder en oma lag opgebaard. Het was een ingetogen bijeenkomst, verlevendigd door het bezoek van Suus en Tim aan hun overleden 'kleine omaatje'. Suus had een tekening gemaakt die ze op de kist van oma heeft gelegd. Vanmiddag wordt de kist door kinderen Van den Bos gesloten en morgen is dan om een uur het definitieve afscheid van omaatje daar, wanneer de crematieplechtigheid in de aula van het crematorium "Rhijnhof" wordt gehouden.

Alle vier haar kinderen waakten bij haar

Zowel Janny, Betty, Trudy als Arie hebben de nachten voor haar overlijden bij hun moeder gewaakt. Onze oma en moeder wilde niet verder met haar leven. Er is een vorm van palliatieve sedatie toegepast, waarover de laatste dagen ook in het NOS-journaal is bericht. Het is het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van de patient. Oma had hier zelf mee ingestemd en was in de tijd tot vrij kort voor haar overlijden nog wel bij bewustzijn. Bij palliatieve sedatie doet men er alles aan om het lijden te verminderen.

Ook maagbloeding en longontsteking werden haar fataal

Ons aller moeder en omaatje, gistermorgen om tien voor half negen in Leiderdorp overleden, werd vorige week ook getroffen door een maagbloeding. Gisteren traden nog meer complicaties op. Zo heeft men onder meer ook een longontsteking geconstateerd. Jansje van den Bos had al jaren met gezondheidsklachten te maken, maar door haar sterke gestel en gevoel voor humor kwam zij er telkens bovenop. Wat dat betreft erfde ze het gestel van haar grootmoeder Maria van Welzen-Rietkerken die op 20 juni 1871 werd geboren en op bijna 100-jarige leeftijd in november 1970 overleed. Ook haar vader, Arie Schaft, had een zeer goede gezondheid en bereikte de leeftijd van 87 jaar.In maart 1982 kwam Jansje in het ziekenhuis te liggen, naar ik destijds in mijn dagboek schreef, wegens pleuritis. Op donderdag 25 maart 1982 schreef ik in mijn dagboek: "We zijn gisteravond nog even naar oma geweest in het Elizabeth ziekenhuis. Ik vond dat ze er een stuk beter uitzag. Ze zou pleuritis gehad hebben. Ze vertelde dat het nog niet helemaal over is en dat ze zich wel moet ontzien. Vanmorgen om ongeveer 10 uur is ze weer thuisgekomen. Op de ziekenzaal lag ook een oudere vrouw die 's nachts haar bed uitkomt. Overdag zong men: Prik, prik, prikkebeen, waar ga jij vanavond heen? Over drie maanden zou oma nu aan haar heup worden geholpen."

Ons aller moeder,groot- en overgrootmoeder Jansje van den Bos-Schaft overleden

Rond half negen vanochtend is onze lieve moeder, groot- en overgrootmoeder Jansje van den Bos-Schaft op 88 -jarige leeftijd overleden. Mijn vader belde me zojuist, tien over half negen vanuit het verpleeghuis Leythenrode in Leiderdorp. Onze lieve oma is vredig ingeslapen. We zijn bedroefd om haar heengaan, maar blij dat haar verder lijden bespaard is gebleven. Sedert half 2006 was haar toestand al steeds verder verslechterd. Telkens ging het af en toe beter met haar. Maar uiteindelijk moest zij de strijd staken en kwam er vanochtend dus een einde aan een 88 -jarig leven.

Gezondheidstoestand Jansje van den Bos(88) uiterst kritiek

De gezondheid van onze oma, moeder en overgrootmoeder gaat snel achteruit. Zaterdagavond was zij nog aanspreekbaar, maar nadien is haar toestand snel verslechterd. Ze had al enige tijd koorts gehad en nu bleek dat ook haar nierfunctie sterk te wensen overlaat. De 88 jarige Jansje krijgt zuurstof en morfine toegediend. Vannacht heeft haar zoon Arie bij haar gewaakt en vannacht waakt dochter Trudy bij haar in het verpleeghuis. Vanavond heb ik haar bezocht. We wensen onze lieve moeder, groot- en overgrootmoeder een kalm levenseinde.

Waalse protestanten

De familie Van den Bos was een Waalse , protestantse familie. Er waren nog meer immigranten uit Vlaanderen en Brabant, maar ook uit de franstalige gebieden als Henegouwen, Artois, Namen en Luik die in de loop van de tachtigjarige oorlog naar het noorden trokken. De familie Bourdonduc is mogelijk na 1635 vanwege de Frans-Spaanse oorlog naar het noorden getrokken. Ook de dertigjarige oorlog speelde een rol. Richelieu wilde de macht van de Habsburgers breken. Onduidelijk is of de religieuze overwegingen voor Pierre Bourdonduc de doorslag hebben gegeven bij het vertrek naar Leiden. Er waren ook pestepidemieen in Henegouwen in deze tijd en de streek verarmde zienderogen door de oorlog. De streek waar Pierre vandaan kwam (Henegouwen)was echter wel katholiek rond 1630.Het aantal Waalse lidmaten in Leiden steeg van rond 400 in 1584 tot 2700 in 1618 en 5000 in 1643. Men kerkte in de Vrouwekerk aan de Haarlemmerstraat. Vanaf 1638 kon men mede gebruik maken van de kapel van het St Catharinagasthuis aan de Breestraat. De Waalse voorgangers werden betaald door het Leidse stadsbestuur. Er was sprake van praktische tolerantie. Degenen echter die de oude kerk nog niet openlijk vaarwel hadden gezegd waren in de meerderheid. De Waalse gemeente was tamelijk homogeen en gesloten. De gemeente bestond vooral uit arme textielarbeiders die dicht bij elkaar woonden in het noorden van Leiden, in de zogeheten Walenwijk. In de 18e eeuw maakten de meeste Walen de overstap naar de publieke kerk.

Denijs van den Bos(1918-1988) over de bezetting

In 1980 vroeg ik grootvader Denijs van den Bos(1918-1988) zijn bevindingen over de bezettingstijd neer te schrijven. Hij schreef onder meer:"Inmiddels werden de rantsoenen steeds minder en kwam er ook schaarste aan goederen, waardoor de tegenstand van de overigens wel lijdzame bevolking steeds groter werd. Groepen van verzet ontstonden. Deze groepen werden door de bezetters achtervolgd. Zo was ongeveer de stemming aan het einde van 1942. De gemiddelde weermachtsoldaten gedroegen zich in cafe, bioscopen en op straat over het algemeen correct. Alleen werden zij niet geaccepteerd door het overgrote deel van de bevolking. Daarnaast waren er arrogante SS-ers, Grune Polizei, die helemaal geen goed deden in de ogen van de burgers. Toen de Duitsers nog meer mensen nodig hadden in de Duitse fabrieken -alle Duitsers moesten naar het front- gingen zij over tot razzia's, d.w.z. zij omsingelden een gedeelte of een gehele stad en dreven mannen tussen 18 en 45 jaar uit de woningen of de mannen werden op straat aangehouden. Dan werden zij op transport gesteld. Dikwijls ontvluchtten deze mensen het transport. Wanneer nu het woord 'razzia'viel, gingen veel mannen 's avonds slapen in een zogenaamde schuilhoek, in oude pakhuizen of bij boeren in de hooiberg."