De val van de Muur (1989-2009)

Op 9 november a.s. is het 20 jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel en er een einde kwam aan de korte 20e eeuw (1914-1989). De bipolaire wereld van toen (het westen tegenover het Oostblok) kwam tot een einde en sindsdien is er een multipolaire wereld ontstaan met landen als de Verenigde Staten, Rusland, China, India en Brazilie. Het grote verhaal over de afgelopen 20 jaar ontbreekt echter nog. Wat volgde er nu na die val van de Muur in 1989? Ik weet nog dat we in de jaren tachtig soms naar landen reisden die tot het Oostblok behoorden; Grijze, grauwe landen met grauwe woonkazernes, vopo's in Oost-Duitsland. Ik herinner me nog de surrogaatcola die we in de zomer van 1988 in Oost-Berlijn nuttigden, de wachtposten langs de Donau tijdens onze Donautocht in de zomer van 1983. In 1990 reisde ik naar de Sovjet-Unie, maar toen was Michael Gorbatchov al 5 jaar leider van dat land en was de Muur inmiddels gevallen. Henry Kissinger(1923), minister van buitenlandse zaken van de Verenigde Staten in de periode 1973-1977 onder Nixon en Ford, heeft meer dan eens verklaard dat er behoefte is aan een nieuwe wereldorde. De Amerikaans-Chinese betrekkingen zijn daarin van cruciaal belang, zeker in de huidige periode van economische malaise in de wereld. Het is te hopen dat die nieuwe wereldorde er nu snel komt. Het is goed dat de Muur destijds is gevallen.Eindelijk gloorde er hoop voor miljoenen mensen achter het Ijzeren Gordijn, 'the iron curtain', zoals Churchill de grens tussen Oost- en West-Europa in zijn befaamd geworden rede in Fulton in 1946 noemde. We zijn momenteel in een nieuwe fase van de wereldgeschiedenis beland. Laten we hopen dat er eindelijk vrede komt voor iedereen!

Armoede en arbeid; Leiden's 19e eeuw (2)

Terug vandaag naar de scriptie uit het begin van de jaren '80: In het eerste hoofdstuk staat de sociale stratificatie centraal. Dit hoofdstuk is van belang omdat het inzicht verschaft in de zogeheten klassenmaatschappij die Leiden kende. De scherpe tweedeling arbeider-fabrikant gaat hier niet op. Een wat meer genuanceerde indeling was daarom noodzakelijk. Het tweede hoofdstuk gaat in op de leefomstandigheden van de arbeiders. In het bijzonder wordt het wonen en werken wat nader belicht. Een scherpe scheiding tussen arbeider en ambachtsman leek me niet strikt noodzakelijk. Emancipatie en verzet komt in hoofdstuk drie ter sprake en sluit volkomen aan op hetgeen in hoofdstuk twee werd behandeld. In dit kader kregen onderwijs en vakbeweging grote aandacht. Het vierde chapiter dat een summier overzicht wil geven van de cultuur in de Leidse samenleving, staat los van de andere onderdelen. Om een wat meer uitgewerkt overzicht te krijgen van het reilen en zeilen van Leiden en haar bevolking, was ik genoodzaakt naast sociaal-maatschappelijke - ook cultuurhistorische elementen in mijn betoog op te nemen. Laat het derde hoofdstuk de reactie van de arbeiders op de wantoestanden zien, hoofdstuk vijf richt zijn aandacht op de reactie van de overheid. Het heeft als titel:'Sociale zorg en -wetgeving'. Talrijke instellingen, particulier dan wel van overheidswege, hebben zich verdienstelijk weten te maken op het terrein van sociale zorg. Besproken wordt o.m. het werk en het doel van deze instellingen, terwijl ook naar een antwoord wordt gezocht op de vraag in hoeverre deze instanties een wezenlijke rol hebben gespeeld bij de oplossing van het arbeidersvraagstuk.

Nogmaals de Oorlog

Vanochtend wil ik het nogmaals over de uitzending van de serie 'De oorlog' met u hebben. Gisteravond waren Rob Trip, presentator van de serie, en Ad van Liempt, de eindredacteur en scenarioschrijver, te gast bij Pauw en Witteman. Te zien was een nooit eerder vertoond fragment van een speech van Adolf Hitler uit 1933, gevonden in een Duits filmarchief. De speech hield Hitler in een fabriek van Siemens, een half jaar na zijn aantreden. Er is voor de serie veel in buitenlandse archieven gezocht om ook onbekend filmmateriaal te kunnen tonen. Van Liempt verklaarde dat Hitler eigenlijk permanent op campagne was in de dertiger jaren. Rob Trip, geboren na de oorlog, vertelde in de uitzending van gisteravond dat hij -juist omdat hij na de oorlog geboren is- misschien met wat meer afstand naar die oorlog kan kijken. Dat de nuance wat meer gezocht kan worden en dat er ook -in deze tijd- nieuwe vragen over de oorlog gesteld kunnen worden. Er is veel nieuw kleurenmateriaal opgedoken. Volgens Van Liempt brengt dat de oorlog en de oorlogstijd veel dichterbij. Verder werd er gisteravond nog gesproken over het feit dat aan het begin van de bezettingstijd het heel erg goed ging met de Nederlandse economie. Er was echt een economische bubble aan het begin van de oorlog. Duitsers betaalden dan wel met nepgeld, maar dat geld kon bij de Nederlandse banken door Nederlandse bedrijven worden ingewisseld. In een half jaar tijd was de werkloosheid in Nederland weggewerkt, vooral omdat de Duitse Wehrmacht veel orders plaatste. Ook is er nog gesproken over de dagboeken, verhalen en brieven waarvan voor de serie gebruik werd gemaakt. Dagboeken zijn vaak zeer betrouwbare bronnen van informatie omdat ze op een bepaalde dag zelf geschreven zijn. Ze zijn daarom heel betrouwbaar en direct. Er zijn duizenden dagboeken over en uit de bezettingstijd bewaard gebleven. Zo is er ook het dagboek van de journalist Philip Mechanicus uit kamp Westerbork. Al met al dus een zeer informatieve serie, met veel nieuw materiaal en nieuwe inzichten over de bezettingstijd in Nederland. Kijken dus, morgenavond 25 oktober 2009, 20.15 uur, Nederland 2!

Denijs van den Bos (1859-1913) had sterfbed van 10 maanden

De in het najaar van 1913 overleden Denijs van den Bos, geboren in 1859, had een sterfbed of doodsbed van 10 maanden. Hij is volgens zijn kleindochter Suse van Hoven-Kanbier erg lang ziek geweest. Hij is uiteindelijk thuis overleden en heeft ook thuis zijn ziekbed gehad. Onduidelijk is waaraan hij is overleden, maar wel weten we dat hij ooit last van zijn longen heeft gehad.Zijn vrouw Suzanna van den Bos-van Rooijen heeft met haar zoon Bram (geboren 1900) in de Klikstraat gewoond na het overlijden van Denijs. Toen Bram of Abraham eenmaal getrouwd was, verhuisde ze naar een kleiner huis in de Catharijnestraat. Suse van Hoven-Kanbier, dochter van de in 1884 geboren Pieternelletje van den Bos, sliep bij haar grootmoeder in de bedstee als ze kwam logeren. Haar Oom Bram (1900) sliep dan altijd op zolder.

Jansje van den Bos-Schaft over de bezetting

Op 7 mei 1987 sprak onze grootmoeder Jansje van den Bos-Schaft voor geluidsband over de oorlog en bezetting en met name over de ziekte van haar dochter Trudy in die tijd. Ze sprak toen de volgende woorden: 'Ik hield het niet meer uit op de Zijloordkade. Toen heb ik bij oma Schaft ingewoond en bij oma Van den Bos. Trudy werd ziek en was mager. Ze lag in een box naast een meisje dat lag dood te gaan. Trudy knapte op. Ze lag in het Elizabeth Ziekenhuis. Ze was bijna 2 jaar en ze heeft er 6 of 7 weken gelegen. Dat was in de hongerwinter. Trudy zei 'Opoe' tegen de zuster. Ik heb haar toen ansichtkaarten gegeven, daar zat een foto van mij tussen van bij Van Dorp. Toen heeft ze al die ansichtkaarten verscheurd en die foto van mij had ze onder haar kussen gestopt. Dat kind had heimwee naar huis.'

De oorlog

De komende tijd staat de De Tweede wereldoorlog centraal op de Nederlandse televisie. Vanaf 25 oktober a.s. zendt de NPS vanaf 20.15 op nederland 2 elke zondag de serie 'De oorlog' uit. Het is een 9-delige serie waarin wordt ingegaan op de oorzaken van de Tweede wereldoorlog, op de jodenvervolging, de honger in met name de Hongerwinter, de keuzes en dilemma's, de oorlog in Indie en de gevolgen van de oorlog. Verder zendt Andere Tijden a.s. zondag een special uit over de mobilisatie van 1939/1940 en over een week is er -als opmaat van de serie 'De oorlog'- een uitzending van Andere Tijden over Lou de Jong en zijn serie 'De bezetting' uit de jaren 1960-1965- de doorbraak van de televisie in ons land. Met Jansje van den Bos(1919-2007), onze grootmoeder, heb ik ook vaak over de oorlog gesproken. Op 7 mei 1987 sprak ze de volgende woorden over de roomboter die ze na de bevrijding kreeg: 'We kregen wel iedere week een bon voor boter. Omdat ik in verwachting was kreeg ik iedere week een bon. Maar er was niets te krijgen. Dus die bonnen heb ik opgespaard. En toen ineens kwam er weer voedsel. En toen kreeg ik 20 pakjes boter-roomboter. Engelse roomboter! En toen kwam oom Hendrik terug uit het concentratiekamp. Dat was 14 dagen na de bevrijding. Toen heb ik die man 4 pakjes roomboter gegeven.'

Armoede en arbeid; Leiden's 19e eeuw

Begin jaren tachtig maakte ik voor het vak geschiedenis een werkstuk over het arbeidersvraagstuk in de 19e eeuw. Ik zal daaruit de komende periode citeren. Inleiding- Wanneer je gevraagd wordt een scriptie te schrijven over een willekeurig geschiedkundig onderwerp, wordt je een grote mate van vrijheid geboden en ben je al gauw geneigd een onderwerp te kiezen dat je boeit en interesseert. Al geruime tijd had ik grote interesse voor de Leidse samenleving in vroeger jaren. Speciaal het leven van arbeider en ambachtsman had mijn voorkeur. Vooral omdat onderzoekingen aan het Leids Gemeente-archief uitwezen dat een aantal van mijn voorouders houtsnijwerkers en katoenbewerkers is geweest. Aan de hand van die bevindingen ben ik verder gaan kijken en het is me gebleken dat historische beschouwingen daarbij een groot nut kunnen hebben. Omdat een volledig beeld van de werkende stand in de periode 1800-1900 zeer moeilijk te geven is, moet ik me beperken tot slechts die aspecten die antwoord geven op primaire vragen. Het sociaal-maatschappelijke leven van de arbeidende bevolking krijgt en verdient daarbij de meeste aandacht.

Mijn wortels

Gedurende een viertal jaren heb ik nu geschreven over de wortels van de familie Van den Bos. Het spreekt voor zich dat mijn eigen wortels daarmee verbonden zijn. Maar waar ligt mijn eigen allerprilste begin? Waar liggen mijn eigen wortels? In Leiden, bij de Leidsche Onderwijsinstellingen. Want daar hebben Leny Bavelaar en Arie van den Bos elkaar leren kennen in het najaar van 1962. Om precies te zijn eind september/begin oktober 1962. Toen zijn ze met elkaar gaan verkeren. 'Aad, breng jij dat meisje maar naar huis !' ,had Jaap Riethoven, een collega van de beiden bij de Leidsche Onderwijsinstellingen, gezegd.En ik stel me zo voor dat de jonggeliefden elkaar snel zagen zitten. Aad, mijn vader, 17 jaar. Leny, eveneens nog 17 jaar.Aad van den Bos was op 10 september 1962 als sous-chef bij de LOI komen werken, mijn moeder Leny kwam er op 27 september 1962. Zij was ook medewerkster bij de onderwijsinstelling.Jaap, Aad en Leny gingen in november al sinterklaasinkopen met elkaar doen in Leiden. Het klikte.Ja, zo is het gegaan in die herfst van het jaar 1962. Het vervolg laat zich raden. Een jaar later werd ik geboren. En dat allemaal als gevolg van de komst van Leny op 27 september 1962 bij de LOI waar ze viel voor de charmes van de sous-chef die er al een paar weken werkte. Mijn vader Aad die viel voor het mooie meisje dat mijn moeder toen was.

Bezoek aan het Flevohof juni 1972

In juni 1972 gingen we met de schoolklas op schoolreisje naar het Flevohof. Ik schreef daar toen over:' Het was erg leuk met schoolreisje. We gingen naar het Flevohof. Er was een fotograaf en een pottenbakker en ook een boer. Daar kon je eieren kopen. Ik geloof voor twee kwartjes. We gingen weg in een wagentje. Die ging helemaal het Flevohof uit. We gingen met Thea en Marianne en ook Aadje. Die sprong er nog net bij. Nou, er was veel te zien in het Flevohof. Je kon ook in zo'n hobbelpaard. Maar het was net drie uur en toen moesten we weg naar huis. Dat was een lange reis. Ik had nog een dropsleutel gekocht en toen zat ik helemaal vol met drop.Ik heb ook nog een pannenkoek gebakken.'

Betty van den Bos over de jaren in Katwijk

Betty van den Bos vertelde me laatst over haar herinneringen aan de jaren in Katwijk. Ze sprak onder meer:'Wat ik me nog heel goed kan herinneren is dat we voor mijn gevoel met een stuk of tien jongens en meisjes (Met de Van Duurens en de Hensings) de onderaardse gangen in gingen. Op een gegeven moment werd het steeds smaller en werd er gezegd dat er een vent zat. Met Wil ging ik vliegeren en als het gestormd had gingen we wel eens centen zoeken, dan vond je wel eens stuivers. Ik heb wel eens een dubbeltje gevonden. En als het dan augustus werd gingen we veel bramen zoeken met zijn allen.' Betty herinnert zich de jaren in Katwijk vooral als een spannende tijd ook. Ze herinnert zich ook als het ging onweren. Dan werd het helemaal donker.

Denijs van den Bos (1859-1913) 150 jaar geleden geboren (2)

Hoe zag het leven van Denijs van den Bos eruit? Hoe zag zijn jeugd eruit? Wat deed en dacht hij toen hij 10 jaar oud was in 1869, toen hij 20 was in 1879? Hoe zag zijn latere leven eruit? Hoe was het om als jongetje van 10 in 1869 in Leiden te leven? Ging Denijs naar school? Vragen, veel vragen waar we momenteel nog geen eenduidig antwoord op hebben.Vader Jan van den Bos was in 1869 2 jaar dood en Denijs was op 12 november 1859 om half elf aan de Middelste gracht ter wereld gekomen. In 1854, 5 jaar voor de geboorte van Denijs waren er gevallen van cholera aan de Middelste gracht gediagnosticeerd, zoals is opgetekend in het boek 'Het vuil, de stad en de dokter' van Har Meijer. Er woonden veel fabrieksarbeiders in de gangetjes en poortjes van de Uiterste gracht en Middelste gracht in Leiden in die zo armoedige 19e eeuw. Ook de leefomstandigheden van de jonge Denijs moeten niet zeer rooskleurig zijn geweest. Al jong kreeg Denijs verkering met een Leidse jongedochter: Suzanna van Rooijen met wie hij in november 1881 in het huwelijksbootje stapte.